Яков Басин. Исторические книги, статьи, очерки.

          Аркадий ЛЕЙЗЕРОВ (Минск)

 

О роли газетных публикаций в организации судебных процессов в печально известные годы массового террора в СССР неписано немало. Но были случаи, когда газетные публикации, на основании которых совершенно невинных людей судили, ссылали в ГУЛАГ и даже расстреливали, готовили те, кто потом проводили эти судебные процессы и приговоры подписывали. Один из них – Василий Семенович Карпик, сыгравший в 1937 г. самую мрачную роль в судьбе белорусской творческой интеллигенции.

Сам В.Карпик занимал весьма нешуточное место в репрессивной машине государства: он был Председателем Спецколлегии Верховного суда БССР, рассматривавшей так называемые контрреволюционные дела.. В судебных заседаниях В,Карпик нередко председательствовал сам. Одно из таких заседаний описано в воспоминаниях белорусского писателя Станислава Петровича Шушкевича. В документальном очерке «За что?» он рассказал как проходил суд над талантливым белорусским писателем В.Ходыкой.

«В здании Верховного суда БССР 3 октября 1937 года Владимир Ходыка, измученный тюремным заключением, стоял перед судьей – председателем Спецколлегии Василием Карпиком.. Владимиру Ходыке задается вопрос, признает ли он себя виновным в предъявленном обвинении.

Ходыка не признает себя виновным.

Один из членов коллегии утверждает, что Ходыка написал контрреволюционное произведение «Пастка», и тут же замечает, что это – большое преступление. Ходыка отвечает, что произведение «Пастка» написано не им, а его другом Сымоном Баранавых, что это – правдивая художественная повесть, что в ней нет ничего контрреволюционного.

Снова задаются вопросы: «Вы – член Союза писателей?» «Кто нашел в себе смелости подписать писательский билет?»

Ходыка отвечает, что его билет подписан Максимом Горьким.

Конвоиры переглянулись.

На лице судьи обеспокоенность,

Судья предлагает подсудимому сесть.

Вскоре был оглашен приговор. Владимир Ходыка лишался свободы на 10 лет и на пять лет гражданских прав после отбытия наказания в ИТЛ [1].

Групповой процесс, по которому проходило 2-3 человека, В.Карпик обычно проводил за 15-20 минут. Деятели белорусской культуры пользовались у него особым “вниманием” – на этих процессах он, как правило, председательствовал сам.. С.П.Шушкевич был отправлен В.Карпиком в ГУЛАГ на 17 лет. Их более чем 50 деятелей культуры, осужденных В.Карпиком, выжило только 5.

Однако В.Карпик не только занимался вынесением приговоров – он еще писал статьи в газеты. В те годы практически любая критическая статья в газете могла легко лепчь в основу обвинительного заключения, по которому мог быть вынесен смертельный приговор. Как образец можно привести статью, опубликованную в газете “Звязда” 5 сентября 1937 года.. Поиски врагов привели на сей раз В.Карпика с соавторами в Наркомат юстиции. Приводим статью полностью.

АГЕНТУРА ВОРАГАЎ У НАРКАМЮСЦЕ

Совецкая пракуратура і суд створаны для барацьбы з ворагамі народу і іх агентурай, для барацьбы за строгае захаванне совецкіх законаў. Ворагі народу накіроўвалі работу гэтых органаў для расправы з чэснымі і адданымі совецкай уладзе працоўнымі, з совецкім актывам і абаранялі шкоднікаў, шпіёнаў і дыверсантаў.

Яркім прыкладам такога шкодніцтва ў Наркамюсце БССР можа служыць цыркуляр аб крымінальнай адказнасці за няўплату падаткаў (арт. 94 КК), выданы ў 1932 годзе кіраўніцтвам Наркамюста. Гэтым цыркулярам адмяняліся ўсе працэсуальныя совецкія законы і ўстанаўлівалася сваволле. Усякае расследванне па справах аб няўплаце падаткаў адмянялася, працоўны пазбаўлялся якой-бы там ні было магчымасці даваць тлумачэнне па сутнасці абвінавачванняў, і суд рашаў справу толькі на падставе акта, складзенага членам сельсовета.. Сотні чэсных працоўных наказваліся за невыкананне шкоднікамі ўстаноўленых штрафаў і няправільных законаў аб налогах, а гаспадаркі іх разбураліся канфіскацыяй маёмасці. Тым самым ворагі народу імкнуліся выклікаць масавае незадаволенне насельніцтва.

У 1933 годзе Наркамюст, пры ўдзеле намесніка наркома Глезерава і былога старшыні Вярхоўнага суда Кудзельскага, на сутнасці, санкцыянавалі гэты шкодніцкі цыркуляр. Барацьбу за ліквідацыю вынікаў шкодніцтва яны падмянілі балбатнёй аб незаконнасці цыркуляра, а ў сапраўднасці не толькі нічога не рабілі для адмены гэтага цыркуляра, але і самі праводзілі яго ў жыццё.

Другім актам шкодніцтва была рэпрэсія па пасадавых злачынствах за нядбайнасць (арт. 196 КК). Напрыклад, за знішчэнне жывёлы ў калгасах і соўгасах шкоднікамі судзілі лепшых людзей у калгасах – старшынь калгасаў, брыгадзіраў і т.д. Тым самым ворагі народу адводзілі ўдар совецкага правасуддзя ад шкоднікаў, сядзеўшых у Наркамземе БССР і прывіваўшых коням анемію, свінням чуму і іншыя хваробы, а таксама імкнуліся зламаць супраціўленне адданага партыі і совецкай уладзе актыва, выступаўшага супроць шкодніцтва, якое праводзілася гэтымі мярзотнікамі. Справы-ж у адносінах шкоднікаў спыняліся. Так, калі за шкодніцтва ў будаўніцтве дзіцячых устаноў па лініі Наркамаховы здароўя рашэннем СНК Саюза быў аддан суду былы нам. Народнага камісара аховы здароўя БССР Нейштадт і справа аб ім паступіла ў Вярхоўны суд, намеснік пракурора рэспублікі Глезераў у студзені 1937 года запатрабаваў гэту справу ў парадку нагляду і спыніў яе.

Пры актыўным удзеле гэтага-ж Глезерава быў выключан з партыі пракурор Сенненскага раёна т. Зубчонак, які сігналізаваў аб контррэвалюцыйнай шкодніцкай дзейнасці аднаго заклятага трацкіста. Былы нарсуддзя гэтага раёна т. Абушкевіч за выкрыццё гэтага трацкіста быў знят з работы старшынёй Вярхоўнага суда Кудзельскім.

Шкодніцтва ворагаў народу ў сістэме Наркамюста вялося па “тэарэтычных” трацкісцка-бухарынскіх устаноўках выкрытага ворага народу. Згодна гэтых “тэорый” адмаўляўся выхаваўчы бок дыктатуры пролетарыята. Дыктатура пролетарыята трактавалася толькі, як гвалт, і, у адпаведнасці з гэтым, адмяўлялася совецкае права наогул. Былы намеснік пракурора рэспубікі, а зараз “прафесар” прававога інстытута Гохман яшчэ ў 1928 годзе на пасяджэнні прэзідыума ЦВК БССР “абгрунтоўваў” неабходнасць ліквідацыі судоў.

У адпаведнасці з гэтымі “ўстаноўкамі”, кіраўніцтва Наркамюста не аддавала ніякай увагі рабоце юрыдычнага інстытута, адзінай ВНУ ў БССР, якая падрыхтоўвае кадры юрыстаў. Кадры выкладчыкаў інстытута засмечаны мала кваліфікаванымі і палітычна неправеранымі людзьмі (Канаплін, Галанза і інш.). Адбору студэнтаў амаль ніякага не было. У выніку суд і пракуратура свежых падрыхтаваных кадраў амаль не атрымлівалі.

Для кіраўніцтва метадычнай работай інстытута ў 1936 годзе Кудзельскі запрасіў “прафесара” Канапліна, уся “работа” якога зводзілася да атрымання зарплаты. Пад націскам грамадскасці Наркамюста Кудзельскі вымушан быў вызваліць ад работы гэтага “прафесара-метадыста”.

Канаплін, аднак, не адзіны, якім Кудзельскі “ашчаслівіў” Наркамюст. На самой справе, паглядзім, хто ўзначальвае аддзелы НКЮ.

Грамыка – начальнік аддзела натарыята – перацягнуты Кудзельскім з Чырвонага крыжа, дзе ён замешан быў у раскраданнях і інш. цёмных махінацыях. Грамыка – п’яніца і многажонец, удзельнічаў у п’янках разам з “артыстам” кукальнага тэатра Скульскім, асуджаным за разбэшчванне малагадовых да 10 год турэмнага зняволення.

Лодысеў Сяргей – заг. Аддзелам кадыфікацыі, працуючы ў свой час у СНК, быў блізка звязан з адным шпіёнам, якога ў часе партыйнай чысткі 1929 года абараняў на старонках газеты “Совецкая Беларусь” (№263 за 19 лістапада 1929 года).

Дзятлоў – начальнік аддзела абароны і юрыдычнай дапамогі насельніцтву. Па ўласнаму прызнанню, ён да гэтага часу не ведае, што яму рабіць (пасля васьмі месяцаў работы на гэтай пасадзе!).

Герасімовіч – загадчык спецсектарам – у 1925 годзе затрымліваўся міліцыяй за хуліганства і панажоўшчыну, быў судзім. Швагер шкодніка, ворага народу, выкрытага ў Наркамгандлі.

Машыністка Якавіцкая вядзе важную перапіску, не будучы афіцыяльна дапушчана да яе. Муж яе асуджан за контррэвалюцыйную дзейнасць.

Нядобра з кадрамі і ў Вярхоўным судзе. Толькі днямі партарганізацыя выкрыла двурушніка Зябкіна П.П., працаваўшага членам Верхсуда. Каля года працаваў таксама членам Верхсуда прыняты Кудзельскім Кішкурно А.П., які скрываў, што ў 1922 годзе выключаўся з партыі за бытавое разлажэнне і што ў 1927 годзе арыштоўваўся ў Маскве органамі НКВД. Па ініцыятыве Кудзельскага ў Вярхоўны суд былі прыняты на работу таксама трацкістка і польскі шпіён. Іх Кудзельскі затым паслаў для “ўмацавання” Слуцкага акрсуда, дзе яны і былі выкрыты.

Становішча з кадрамі ў нарсудах яшчэ горшае. Там, з прычыны “кіраўніцтва” Кудзельскага і Суханавай, лічыцца звычайным, што ў радзе выпадкаў суддзямі прадаўжаюць працавать ужо выкрытыя ворагі народу, жулікі і інш. злачынцы.

Нарсуддзя ў г. Рэчыца Гаронак – былы эсер – здзекваецца над совецкімі законамі, у часе атэстацыі выступаў з адкрытай антысовецкай прапагандай. Да гэтага часу ён працуе суддзёй, хоць па загаду лічыцца знятым з работы.

Яшчэ 4 ліпеня г.г. нарсуддзя 3-га ўчастка г.Мінска Пагост загадам Суханавай за наглае парушэнне совецкіх законаў, сістэматычнае вынясенне неправасудных падложных прыгавораў знят з работы. Гэта было апублікавана і ў друку. Але Пагост да гэтага часу прадаўжае працаваць суддзёй.

З 166 штатных пасад нарсуддзяў па рэспубліцы 10 месц нікім не замешчаны. 26 суддзяў падлягаюць вызваленню па атэстацыі, па кампраметуючых матэрыялах, як парушальнікі совецкіх законаў або проста па непрыгоднасці. Але да гэтага часу ўсе гэтыя людзі па-ранейшаму працуюць, таму што, па тлумачэннях Кудзельскага і Суханавай, “іх няма кім замяніць”.

Няма сумнення, што калі капнуць глыбей, то сярод суддзяў яшчэ нямала акажацца чужакоў у ліку тых, якія зараз лічацца палітычна праверанымі.

Аб тым, хто працуе сакратарамі ў судах ні Кудзельскі, ні Суханава, ні начальнік аддзела кадраў Лус не ведаюць і не прабавалі даведацца. Не дзіўна пасля гэтага, што сакратар нарсуда ў г.Гомелі – Вальфсон дэманстрацыйна адмовілася прымаць удзел у судовым паседжанні спецкалегіі.

Нельга інакш, як свядомае шкодніцтва, накіраванае на развал судовага аппарата, разглядаць факт яўна незаконнага ўвядзення ставак зарплаты сакратарам судоў у БССР у два разы ніжэй, чым ва ўсіх астатніх саюэных рэспубліках. І Кудзельскі, і Суханава многа гаварылі аб ліквідацыі гэтага шкодніцтва, але пакуль нічога практычна не зрабілі.

Цеснату і неўпарадкаванасць памяшканняў нарсудоў – гэту абстаноўку шкоднікі заведама стваралі для сістэматычнага парушэння судамі працэсуальных законаў. Зусім адсутнічаюць памяшканні для нарсудоў у Кіраўскім, Петрыкаўскім, Свяцілавіцкім і інш. раёнах. У той-жа час крэдыты на будаўніцтва і рамонт памяшканняў судоў у суме 400.000 рублёў у 1936 годзе не былі выкарыстаны. Факт незаконнага высялення слуцкага акруговага суда таксама ніколькі не трывожыў спакою Кудзельскага..

Замест большэвіцкай пастаноўкі пытанняў у ЦК КП(б)Б і ЦВК БССР аб недахопах у рабоце судовых органаў, у прыватнасці, у пытанні аб кадрах, аб фактах прамога шкодніцтва ў органах юстыцыі, Кудзельскі займаўся ўсхваленнем па адрасу ворагаў, пралезшых на кіруючыя пасты. Ён заўсёды дакладваў ім: “ Пад Вашым большэвіцкім кіраўніцтвам... усё абстаіць добра”. І не дзіўна, што за такую “карысную” работу ў НКЮ ён быў адзначан і вылучан на работу ў менскі горсовет па ініцыятыве аднаго буйнага польскага шпіёна. Мімаволі ўспамінаецца абураючы факт, калі ў кабінеце Кудзельскага за партрэтам таварыша Сталіна быў знойдзен схаваны партрэт обер-бандыта Троцкага.

І яшчэ адзін факт. У 1934 годзе пры разгледжанні пытання аб адным трацкісце, які прабраўся ў кіраўніцтва Наркамюста, былы сакратар парткома Аллерштэйн наладжваў “вузкія” парады з удзелам Глезерава і Кудзельскага, хоць абодва апошнія не з’яўляліся членамі парткома. Пытанне аб гэтым было замазана і нават не пастаўлена на абмеркаванне партыйнага схода.

КАРПІК, АБУШКЕВІЧ, АБРАЖЭВІЧ

В приведенной выше статье речь идет как о тех, кто уже явно находится где-то в “подвалах НКВД”, так и о тех, арест которых эта статья предваряет. Даже краткий анализ текста позволяет сделать вывод: материал опубликован для подготовки общественного мнения к предстоящему погрому в органах суда и прокуратуры. И неважно, что с фактами негусто; что приходится пользоваться намеками и полунамеками, писать о каких-то мифических шпионах, с которыми якобы был кто-то связан, о бывших троцкистах и эсерах; что в дело идет даже плохая материальная база судов в глубокой провинции (она и в наши дни далеко не самая лучшая); что врагом народа можно, оказывается, стать только потому, что некогда был замечен в пьянках или более десяти лет назад задерживался милицией за хулиганство. И это только кажется, что удар нацелен на руководство (судя по всему, частично уже репрессированное) Наркомюста. Удар будет нанесен по всему судейскому корпусу. У авторов статьи “нет сомнения, что если копнуть глубже, то среди судей еще немало окажется чужаков в числе тех, кто сейчас числится политически проверенными”.

Статья опубликована 5 сентября 1937 года. Пора уже было избавляться от тех, чьими руками творились беззакония в этот самый страшный год в истории советского государства, год кульминации геноцида руководством страны собственного населения. Закон бандитского мира: килер должен исчезнуть. Собственно так и было: палачи были первыми на очереди жертвами. И В.Карпик со товарищи безжалостно готовят плацдарм для расправы над своими коллегами, не задумываясь, что вслед за ними очередные килеры могут придти за ними.

Но эта статья интересна еще и другим.

Обличая “вредителей от закона”, авторы проговариваются, открывая читателю целый ряд моментов, которые тому знать не полагается. О том, что в сельском хозяйстве в 1932-33 гг. было незаконно репрессировано множество “лучших людей”; что в налоговой сфере действовали “неправильные законы”; что в Минске выносились “неправосудные подложные приговоры” (на примере судьи Погоста); что в республике работает 26 судей, которых давно должны были уволить как “нарушителей советских законов или просто по непригодности”.

Но авторы проговариваются и о другом, и мы видим, что и в те жуткие годы были люди, которые каждый на своем месте делал что-то, что заставляло безжалостную машину репрессий буксовать.

Оказывается, в январе 1937 г. Заместитель прокурора республики Глезеров “закрыл” дело по обвинению заместителя наркома здравоохранения Нейштадта во вредительстве при строительстве детских учреждений. А еще Глезеров добился исключения из партии прокурора Сенненского района, который “сигнализировал [читай, доносил – Авт.) о контрреволюционной вредительской деятельности одного заклятого троцкиста”. По этому же случаю председатель Верховного суда Кудельский снял с работы народного судью этого района. Не потому ли так стремится опорочить этих людей В.Карпик, что они ведут себя не так, как им велит режим?!

Но проскакивают неожиданно факты сопротивления режиму и работников более низкого ранга. Чего стоит отказ секретаря Гомельского суда Вольфсон “принять участие в судебном заседании спецколлегии”. Уж она то знала, чем такой отказ может для нее кончиться.

Напоминаем: в момент публикации статьи В. С. Карпик – Председатель Спецколлегии Верховного суда БССР. По сути дела, эта статья – приговор. Для Кудельского – это смертный приговор. Уникальный случай: человек, написавший донос, сам же выносит по этому доносу приговор. Такова была эпоха.

Мы не располагаем сведениями о том, чем занимался В.Карпик в годы войны и после нее. Однако достоверно известно, что за свою «деятельность» в Верховном суде БССР он не подвергался уголовным преследованиям – получил лишь партийное взыскание.

С середины 50-х и до конца 60-х В.С.Карпик – научный сотрудник Отдела правовых наук, а затем Института философии и права АН БССР. Он – автор нескольких публикаций, в том числе, посвященных социалистической законности и демократическим основам жизни советского общества (!) [2].

Ровесник века, В,Карпик справил свое 80-летие в феврале 1980 г. К этому юбилею Верховный Совет БССР подготовил для него Почетную грамоту с формулировкой: «за большую работу по коммунистическому воспитанию трудящихся» [3].

           Примечания:

1. С.Шушкевіч. За што?  С.Шушкевіч. Вяртанне ў маладосць. Мн., 1968, с.82-84. (С.П.Шушкевич описал этот «процесс» не с чужих слов: как он рассказывал автору, сам проходил по тому же процессу, но по некоторым соображениям не указал этого в очерке).
2. Карпик В. Социалистическая законность местных органов государственной власти БССР в период Великой Отечественной войны (1941-1945) Социалистическая законность в деятельности местных Советов (1917-1958). Очерки. Мн., изд-во АН БССР, 1960, с. 207-249; Карпик В. Новый примерный устав колхоза и дальнейшее развитие колхозной демократии. Мн., «Знание», 1970.
3. СЗ БССР, 1980, № 6, ст. 115.